Ratusz w Proszowicach - Bojowe Schrony Proszowice

RATUSZ W PROSZOWICACH

Usystematyzowanie wiedzy na temat Proszowickiego ratusza, zebranej na podstawie różnych źródeł.

Jedne z najbardziej nurtujących pytań o przeszłość miasta dotyczą ratusza i dworu. Dziś zajmę się tym pierwszym… Był czy nie był? Gdzie był? Kiedy? Jak wyglądał? Co się z nim stało?

Myślę, że dużo uda się wyjaśnić.

Z racji tego, że wiele pracy zostało nam w temacie dokumentów, którymi nikt wcześniej się nie zajmował, to szkoda by poświęcać czas temu, co zostało już przeglądnięte i opracowane w przeszłości, a często wymagało tłumaczenia np. z łaciny i długich godzin w archiwach. Swój opis opieram w większości na książce “Proszowice – zarys dziejów do 1939 roku” pod redakcją F.Kiryka. W odniesieniu do danych informacji w książce podane są sygnatury odpowiednich aktów archiwalnych, więc informacje tam zawarte można uznać za wiarygodne. Jest to zbiór strzępków informacji, z kilkudziesięciu stron tej książki.

Ratusz w Proszowicach był i na pewno znajdował się na obecnej płycie rynku. Samych budynków pełniących tą funkcje było jednak kilka. Pierwszy ratusz w Proszowicach powstał w pierwszej połowie XV wieku. Można przypuszczać, że jego budowa była związana z odbudową miasta po wielkim pożarze, który miał miejsce w 1407 roku. Spłonął też wtedy m.in. kościół. Po tym zdarzeniu kościół odbudowano już murowany, a miasto zyskiwało na znaczeniu. W 1490 roku, mamy już formalne potwierdzenie istnienia ratusza – Król Kazimierz Jagiellończyk, nadał przywilej, który zawierał, zakaz sprzedaży żywności w domach prywatnych, zezwalając na ten handel tylko przekupkom w ratuszu i kramach rynkowych. Można tam także było zakupić przeróżne inne towary. Król zakazał także postrzygaczom uprawiać swoje rękodzieło w domach prywatnych, i od tej pory postrzygalnia funkcjonowała przez długie stulecia w ratuszu, odprowadzając opłatę do skarbca miasta. Król zobowiązał także rzeźników do ważenia towarów wyłącznie na wadze miejskiej przy lub w ratuszu, również za stosowną opłatą. Tak więc w 1490 roku, ratusz pełnił funkcje handlowe, znajdowała się tam waga miejska, a funkcjonowali tam rzeźnicy i postrzygacze. W dokumentach tych także napisano “obok ratusza, kramy rzemiosła i cechów, postrzygalnia, waga miejska, kramnice, ławy solne oraz jatki”.

Przez następne lata następuje intensywny rozwój miasta, nie ma wzmianek co do tego aby ratusz miał być zniszczony, w tym okresie. W 1532 roku nadane zostaje prawo do budowy wodociągu, ze zbiornikiem zbiorczym do ochrony przed pożarami na rynku – późniejsza sadzawka? (jedne z pierwszych wodociągów w Polsce),a w 1557 roku odnotowuje się jeden z większych pożarów miasta, w którym spłonęły przywileje miejskie. Czy były one przetrzymywane w ratuszu? Raczej nie lub też budynek został szybko odbudowany, ponieważ jak czytamy w lustracji z 1564 roku, wymieniono ratusz, cytując “Musiała to już być wtedy duża budowla, jeśli odbywały się w nim często sejmiki szlacheckie, które nierzadko przenoszono z proszowickiego kościoła na skutek tumultów i burd”. (w innym miejscu mowa o nawet 150 osobach biorących udział w obradach). Wiadomo, że w tym okresie ratusz mieścił też izby Rady i Ławy Miejskiej. A w samym budynku konfekcjonowano także sukno. W przybudówce tego budynku mieściło się więzienie, co potwierdza wzmianka z 1573 roku “kłoda albo koza miejska przy ratuszu proszowickim jest zbudowana”. W tym okresie ratusz posiadał także zegar. Wiemy, że do tego czasu była to budowla z salami obrad, miejscem do magazynowania towarów, wagom i więzieniem.

Niestety po tym okresie pierwotny budynek ratusza został prawdopodobnie zniszczony w kolejnym pożarze w 1581 roku. Pożary te ze względu na zabudowę drewnianą były bardzo niszczycielskie. W 1602 roku, mowa jest o ustawieniu zegara na NOWYM budynku ratusza, co pozwala sądzić, że został on zniszczony w pożarze w 1581 roku. Wiadomo, też że do konserwacji zegara okazjonalnie zamawiano zegarmistrza.

W 1602 roku zapisano także, “Z tytułu dzierżawienia pomieszczeń gospodarczych ratusza, zapewne tylko z szynku i z opłat ściąganych od przekupek handlujących w jego podcieniach oraz wpływów z wagi ustawionej na potrzeby handlu miasto ściągało…” Tak więc na podstawie opisów z 1602 roku wiemy, że była to budowla z podcieniami i posiadała zegar.

Następnie miasto nawiedzają kolejne ogromne pożary.

W 1619 pożar jest tak znaczny, że sejmik zwalnia miasto z podatków.
W środę 10 sierpnia 1650 roku, płonie centrum miasta, zniszczeniu ulega ratusz, a także 64 domy, jatki i urządzenia wodociągowe.
W latach 1655 – 1660 miasto jest niszczone przez szwedów.
W 1660 roku komisarze królewscy zapisują, że w centrum rynku “nic nie masz jeno waga, bo ratusz i postrzygalnia spłonęły”.

Tak więc wiemy, że na tą chwilę w wyniku pożarów mamy zniszczony już drugi budynek ratusza, a także że budynki te znajdowały się w centrum rynku. Odbudowa miasta po tych zniszczeniach następuje dopiero po 1669 roku. Nie wiemy kiedy dokładnie, ale ratusz odbudował jeden z najzamożniejszych mieszczan, długoletni rajca (od 1678 roku) Marcin Koziński, który w swoim testamencie z 1704 roku zapisał i zastrzegł klauzule dla swojej żony Anny “aby przy tym zapisie ratusznym i onym samym, któryśmy swoim własnym kosztem oboje wybudowali, do śmierci zostawała” . Następnie Anna Kozińska, ze swoim kolejnym mężem Andrzejem Kwaszkiewiczem wydzierżawia ratusz w 1710 roku, na 6 lat, a za prawo szynkowania w nim trunków i sprzedaży różnych towarów zobowiązuje się do wybudowania więzienia, jednak nie dopełnia tego obowiązku. Nowi dzierżawcy od 1725 roku – Marcin i Regina Pajęccy zostali zobligowani “więzienie, które się zwie fundum na złodziejów wybrać, aby było kasztowane drzewem i drzwi z wierzchu z dobrym zamknięciem, na mieszczan zaś izdebkę także z dobrym zamknięciem postawić”. Więzienie to postawiono dopiero za kilka lat. Kolejnymi dzierżawcami ratusza (ratusznymi), byli m.in. Tomasz i Agnieszka Łakomscy (1727). W 1727 roku uzgodniono sprzedaż w ratuszu czapek futrzanych, garnków, drewna na podpałkę i mięsa w połciach przed ratuszem mąki i przetworów zbożowych. To obrazuje, że musiał to być nadal obszerny obiekt. W XVIII wieku, poza ratuszem na rynku stał pręgierz, waga i kramy handlowe.

Kolejnymi dzierżawcami byli:

Franciszek Jarczowski – wójt i rajca w latach 1747 – 1767, a od 1740 roku dzierżawca ratusza
Sebastian Dzikowski – 1769
Józef i Anna Dobrowolscy – 1773

Dzierżawcy wszystkie nakłady i inwestycje w remonty ratusza mogli odliczać od czynszu dzierżawy. Potwierdza to, że ratusz istniał we wspomnianych latach. Potwierdzają to także akta wielkorządowe z 1780 roku.

Spis ludności potwierdza istnienie ratusza nadal w 1827 roku. Był on prawdopodobnie w złym stanie i finalnie został rozebrany w kolejnych latach XIX wieku. Z pozyskanej przez nas dokumentacji wiemy, że w latach 1846-1861 trwały starania, mające na celu wybudowanie nowego ratusza, co jednak wydaje się, że nie przyniosło skutku. Kolejny budynek o tej funkcji, nazwany już magistratem, powstał dopiero później w miejscu obecnej Szkoły Podstawowej nr 1. Ciekawostką jest, że dokumenty wymieniają przez wiele lat zatrudnienie stróża ratuszowego, który chociażby miał za zadanie wypatrywanie nadciągających wrogich wojsk.

Przejdźmy do lokalizacji. Czy jesteśmy w stanie ustalić lokalizację ratusza poza tym, że mieścił się on w centrum rynku? Dokładne jej określenie będzie niezwykle trudne, ponieważ jak czytamy “Nie zachowały się żadne wzmianki i zapiski źródłowe, ani rysunek kartograficzny czy ikonograficzny, na podstawie których można by zrekonstruować zagospodarowanie przestrzenne rynku w owym okresie średniowiecza”

Ustalmy jednak co wiemy:

opisy podają, że na tyłach ratusza znajdowała się studnia lub koniec wodociągu – jedyną studnie na rynku możemy zlokalizować na podstawie mapy dotyczącej wybrukowania rynku, natomiast pozostałością po zbiorniku wodociągu może być sadzawka, którą również umieszczono na mapie.
rysunki zawarte w książce, o której była tutaj mowa wskazują na lokalizację ratusza w okolicy zaznaczonej na mapie sadzawki.
ostatnim źródłem jest mapa z okresu około 1804 roku, przedstawiająca rynek w okresie gdy jeszcze według dokumentów ratusz istniał, mapa ta pokazuje przebieg linii zabudowy przez środek obecnego rynku – wschód – zachód (mapkę tą dodaję jako ilustrację).

Mam nadzieję, że więcej o historii ratusza, jego lokalizacji i wyglądzie dowiemy się w trakcie rewitalizacji Proszowickiego rynku.

Poniżej mapa z około 1800 roku przedstawiająca zabudowę po środku obecnego rynku, a także plan wybrukowania rynku z połowy XIX wieku z zaznaczoną studnią i sadzawką.

Adam Psica