Jesienią 1864, po ponad roku walk z rosyjskim zaborcą, broń złożyły ostatnie oddziały powstania styczniowego. Na ludność polską spadły bezwzględne represje. Wielu uczestników powstania zostało aresztowanych, część z nich poniosła śmierć, część została zesłana na Syberię. Wielu, zostało zmuszonych do emigracji. Konsekwencją zrywu styczniowego była także konfiskata majątków powstańców, a przede wszystkim rusyfikacja ludności, szkolnictwa oraz urzędów – czym stopniowo likwidowano autonomię Królestwa Polskiego. Wielu historyków uważa, że konsekwencją powstania była także utrata przez wiele miast praw miejskich – miała to być zemsta Cara, za udział mieszkańców w powstaniu. Miasta Ziemi Proszowskiej które w XIX wieku zostały zdegradowane do rangi osad to: Proszowice, Słomniki, Skalbmierz, Koszyce oraz Brzesko Nowe. Jedynie Działoszyce, które historycznie należą do Ziemi Proszowskiej, zachowały status miasta.
Utrata praw miejskich przez 336 miast w niedługim czasie po upadku powstania styczniowego niekoniecznie było spowodowane jedynie udziałem mieszkańców we wspomnianym powstaniu. Już w latach 40 XIX wieku, a więc długo przed wybuchem powstania, przedstawiono plan reformy, która zakładała likwidację miast, które nie miały charakteru miejskiego. W 1867 roku powołano specjalny organ wykonawczy w postaci Specjalnego Komitetu do reorganizacji zarządu miast i gospodarki miejskiej przy Komitecie Urzędującym. W sierpniu 1868 roku przygotował on obszerny protokół, załączając do niego szereg danych o miastach w Królestwie Polskim. Na podstawie pracy tego Komitetu wysnuto następujące sugestie odnośnie do przygotowywanej zmiany miast na osady: Pozbawieniu praw miejskich miały podlegać miasta liczące mniej niż 3000 mieszkańców, w których liczba rolników wynosi co najmniej 50% wszystkich zamieszkałych właścicieli nieruchomości a także posiadające dochód roczny niższy niż 1500 rubli. Według tych kryteriów sporządzono dwa wykazy – pierwszy, z 329 miastami, które według wymienionych kryteriów powinno się przemianować z miast na osady, drugi, który wykazywał miasta, które powinny pozostać.
19 listopada 1869 roku w Warszawie odbyło się 326 posiedzenie Komitetu Urzędującego w Królestwie Polskim. Na tym posiedzeniu postanowiono o przemianowaniu miast, które nie miały charakteru miejskiego, na osady. W powiecie Miechowskim taki los spotkał cztery miasta: Proszowice, Słomniki, Brzesko (Nowe) oraz Książ Wielki. Na tym samym posiedzeniu ustalono także, że takie miasta jak Daleszyce, Bodzentyn, Andrejew (Jędrzejów), Małogoszcz, Wodzisław, Sobków, Włoszczowa, Kurzelów, Secemin, Lelów, Szczekocin, Stopnica, Oleśnica, Pacanów, Nowy Korczyn, Pierzchnica, Busk (Busko Zdrój), Szydłów, Kurozwęki, Skalbmierz, Opatowiec, Koszyce, Wiślica, Kromołów, Ogrodzieniec, Żarnowiec, Skała, Sławków, Wolbrom oraz Pilica przemianowano na osady. Wszystkie te miasta, z dniem 13 stycznia 1870 roku, utraciły swe prawa miejskie i w świetle prawa stały się osadami. Niektóre z nich do dnia dzisiejszego nie odzyskały zabranych podczas zaborów praw miejskich.
Opracował: Mateusz Serwatowski
Bibliografia:
1) Ryszard Kołodziejczyk; Miasta, mieszczaństwo, burżuazja w Polsce w XIX w; Państwowe Wydawnictwo Naukowe; Warszawa 1970 r.
2) Dziennik praw Królestwa Polskiego Tom 69; Warszawa 1869 r.
3) pbc.biaman.pl
4) wbc.poznan.pl
